Wereldwijde strijd om grondstoffen energietransitie

EU eist onbelemmerd toegang tot Indonesisch nikkel

De Indonesische regering heeft de export van ruwe nikkel verboden, omdat het een eigen verwerkende industrie wil opzetten. De EU verzet zich hier hevig tegen. De handelsoorlog tussen de twee blokken is onderdeel van een wereldwijde strijd om grondstoffen die essentieel zijn voor de ‘energietransitie’. Europa lijkt daarbij steeds meer een achterhoedegevecht te vormen.

De Andere Krant, 5 augustus 2023, Door: Marjolein van Pagee

Sinds januari 2020 geldt er in Indonesië een exportverbod op ruwe nikkel. Indonesië overweegt in de toekomst ook de export van bauxiet, koper en tin in ruwe vorm aan banden te leggen. Het beleid past in de ambities van de Indonesische president Joko Widodo, die een eigen verwerkende industrie wil ontwikkelen en minder afhankelijk wil worden van het buitenland. Joko Widodo, beter bekend als Jokowi, die al sinds 2014 de scepter zwaait in Indonesië, staat bekend om zijn aanpak van corruptie. Onder zijn beleid is de infrastructuur van het land flink verbeterd. Zijn banden met China en Rusland zijn goed. Tot onvrede van het westen, kreeg hij het in 2018 voor elkaar om het overheidsbelang in mijnbouwbedrijf Freeport, dat goud, zilver en koper produceert te vergroten van 18 naar 51 procent.

Het exportverbod op nikkel, een grondstof die essentieel is voor de productie van oplaadbare batterij- en van elektrische auto’s, viel de EU rauw op het dak. Brussel spande meteen bij de aankondiging van het exportverbod in 2019, een zaak aan bij de Wereldhandelsorganisatie (WTO), waar de Verenigde Staten zich bij aansloten. In november 2022 oordeelde de WTO dat het Indonesische exportverbod inderdaad in strijd is met de internationale handelsovereenkomst GATT 1994. Indonesië is in hoger beroep gegaan. Probleem voor de EU is dat de macht van de WTO tanende is. Het beroepsorgaan, waar Indonesië haar bezwaar indiende, is al sinds 2019 buiten werking gesteld wegens interne onenigheid over de aanstelling van juristen. Dit betekent dat de EU-zaak stilligt. Brussel zoekt nu naar andere manieren om Indonesië alsnog te dwingen tot de verkoop van ruwe nikkel. Op 7 juli lanceerde de Europese Commissie een online consultatie waarin belanghebbenden die getroffen zijn door het Indonesische exportverbod tot 1 september hun mening kunnen geven over de vraag of de EU tot handhaving van de WTO-uitspraak mag overgaan. Qua tegenmaatregelen denkt de Commissie aan het beperken van de in- en uitvoer van (roestvrij) stalen producten, waar nikkel ook een grondstof van is.

De EU lijkt echter steeds meer een achterhoedegevecht te voeren. Andere landen en bedrijven lijken geen moeite te hebben met het Indonesische beleid. Sinds het verbod is de Indonesische regering erin geslaagd tientallen miljarden dollars aan buitenlandse investeringen binnen te halen. Multinationals als het Zuid-Koreaanse LG en Hyundai, het Japanse Mitsubishi en diverse Chinese bedrijven toonden zich bereid op Indonesische bodem een elektrische auto-industrie op te zetten, inclusief smelters voor het verwerken van nikkel en andere metalen. Vorig jaar opende Hyundai de deuren van een elektrische autofabriek in Indonesië, de eerste in Zuidoost-Azië. In augustus van dat jaar lanceerden het Chinese Wuling Motors en SAIC Motor in een joint venture met het Amerikaanse General Motors, een nieuwe elektrische auto die volledig in Indonesië geproduceerd gaat worden.

Afgelopen juni publiceerde het Internationaal Monetair Fonds (IMF) een rapport over de Indonesische economie, waarin valt te lezen dat er inmiddels elf nikkelsmelterijen zijn gerealiseerd en dat er nog negentien op de planning staan. Buitenlandse bedrijven investeerden dat jaar voor 22 miljard dollar in de Indonesische economie en de export van nikkel steeg van 4,5 miljard dollar in 2019 tot 19,6 miljard dollar in 2022. Meer dan 80 procent van de Indonesische export van geraffineerde nikkel ging naar China. Eind juli keerde Jokowi terug van een tweedaags bezoek aan China met miljarden dollars aan investeringstoezeggingen. 

Niet alleen vanuit Azië zelf maar ook vanuit Europa toonden bedrijven zich bereid, Jokowi’s ambities te helpen realiseren. Zo tekenden het Duitse chemiebedrijf BASF en het Franse mijnbedrijf Eramet eind 2020 al een overeenkomst voor de bouw van een nikkel- en kobaltraffinaderij. Recentelijk volgden deals met Ford, Tesla en Volkswagen.

De onwelwillende opstelling van Brussel lijkt een teken aan de wand dat het oude Europa niet wil meebewegen naar een multipolaire wereld waar Europeanen het niet langer voor het zeggen hebben. Tijdens de G20 top in Rome, in 2021, werd Jokowi er bijna ingeluisd door de EU. In een van de verdragen die op tafel lag was ook een bepaling opgenomen over de export van ruwe grondstoffen. Beledigd liep Jokowi weg en tekende simpelweg niet. Toen hij vorig jaar vernam dat de WTO in het voordeel van de EU had beslist, trok hij de lijn met het verleden: “In de VOC-tijd was er dwangarbeid en gedwongen teelt, tegenwoordig is er gedwongen export”.
—-

KADER:

Media zwijgen

Ze zijn met een lantaarntje te zoeken, artikelen over het nikkelconflict tussen de EU en Indonesië. En als er bij hoge uitzondering over bericht wordt, is dat vooral met een beschuldigende vinger naar Indonesië. Zo schrijft de Belgische krant De Standaard in april dat de Indonesische regering fabrikanten “dwingt” miljarden te investeren in lokale fabrieken. De regering wordt afgeschilderd als op winst en macht belust. Een NOS-reportage van november vorig jaar zet Indonesië neer als grote milieuvervuiler vanwege de manier waarop nikkel wordt gewonnen. Dit terwijl nikkel juist nodig is omdat we van de EU in elektrische auto’s moeten gaan rijden, die beter zouden zijn voor het milieu.
—-

Nieuwe machtsverhoudingen

De internationale handelsovereenkomst ‘GATT 1994’ is in de jaren ’80 en ’90 tot stand gekomen, toen de machtsverhoudingen tussen het Westen en de rest van de wereld nog anders lagen. Simpel gezegd voorzagen voormalig gekoloniseerde landen, ook wel ‘ontwikkelingslanden’ genoemd, de Europese en Amerikaanse industrie lange tijd van ruwe, onbewerkte grondstoffen, zonder daar zelf veel aan over te houden.

Veel van deze landen proberen de ongelijke verhouding nu te doorbreken, niet alleen in Zuidoost-Azië maar ook in Afrika en Zuid-Amerika. De recente staatsgreep in Niger bijvoorbeeld, wordt in verband gebracht met de grote voorraad uranium in dat land, waar de Fransen op azen. 

In Chili kondigde president Gabriel Boric in april aan de lithiumindustrie te gaan nationaliseren. Een andere belangrijke ontwikkeling is dat veel Aziatische landen, zoals India, Zuid-Korea en ook Indonesië zelf, afscheid nemen van de Amerikaanse dollar als standaardmunt en deze aan het inruilen zijn voor eigen, lokale valuta.